Çocuklarda dil gelişimi doğumdan hatta anne karnındaki yolculuklarından itibaren başlamaktadır. Çocuğun konuşabilecek dil olgunluğuna erişebilmesi kadar konuşacağı dile yönelik ön bilgiyi de işlemesi gerekmektedir. Bu ise dinleme, gözlemleme ve deneyimlemeyle olur. Dil becerisi bireysel ihtiyaçların karşılanması, sosyal iletişimin ve bilgi paylaşımının sağlanabilmesi için önemlidir.
Bebeklerinse dünyaya geldiklerindeki ilk iletişim kaynakları ağlamalarıdır. Ağlayarak veya sessiz kalarak ihtiyaçları ve mevcut durumları hakkında bilgi verirler. Temel bakım veren zamanla ağlamanın tonuna, şekline ve diğer ayırıcı faktörlere göre bebeğin ihtiyacını belirler. Örneğin bebek ağlayarak acıktığını, gazı olduğunu, altını pislettiğini veya uykusunun geldiğini ifade edebilir.
Aktif konuşmanın başladığı 2 yaş dolaylarına kadar bebeğin dil gelişimi ağlama, agulama, cıvıldama gelişim eğrisinde devam eder. Çocuklarda dil gelişimi benzerlik gösterse de her çocuğun gelişim hızı ve zamanı farklıdır. Nasıl ki kimi çocuk emeklemeden adımlar, kimi çocuk erken kimileri geç yürür. Diğer gelişim adımları gibi konuşma da çocuğa özneldir.
Dil gelişimi çocuktan çocuğa farklılık gösterse de çocuk belli dil ve iletişim becerilerini göstermiyorsa ihmal edilmemelidir. İşitme engeli, zeka geriliği, uyaran eksikliği, otizm gibi nedenlerle de dil gelişimi gecikebilmektedir.
Peki çocuğun dil gelişimi hangi evrelerden geçer? Ebeveynler dil gelişimini desteklemek için neler yapabilir? Ne zaman bir profesyonele danışmak gerekir? Yazımızın devamında detaylarıyla bulabilirsiniz.
Çocuklarda Dil Gelişimi Evreleri
Çocukların fiziksel ve zihinsel gelişimi yetişkinlerden çok daha hızlıdır. Dolayısıyla çocukların gelişimlerinden bahsederken yılları değil ayları ve hatta haftaları baz almak gerekir. Özellikle ilk iki yıl çocuğun gelişiminde günden güne, haftadan haftaya değişim ve gelişimler görülür.
Bebekle sürekli zaman geçiren anne baba veya diğer kişiler için bu gelişimi fark etmek kimi zaman zor olabilir. Ancak bebeği daha seyrek aralıklarla görenler gelişiminde büyük farklılıklar gözlemleyecektir.
Bebeklerde Dil Gelişiminin İlk 6 Ayı
Bebeklerin ilk bir ayı dış dünyaya adaptasyonla geçecektir. Bu dönemde her sesten kolayca irkilebilir, tedirgin olabilirler. Annenin sıcaklığına, ilgisine ve dokunuşlarına çokça ihtiyaç duyarlar. Güvenli bağlanmanın kurulabilmesi için bu dönemde bebeğe anne karnındaki ortamının devamlılığı sağlanmalıdır. Sakin, ritmik, sıcak ve kavrayan, kollayan rahim ortamı anne kucağında, şefkatli kollarla yer değiştirmelidir. Bu dönemde bebek aşina olduğu sesleri duyduğunda sakinleşir, rahatlar.
Anne, babasının sesi veya anne karnındaki seslere benzer beyaz gürültü sesleri bebeğe iyi hissettirir. İlk ay çocuklarda dil gelişimi ağlamalardan ibarettir. 2. ay ise bebeğin sosyal gülümsemeleri başlar, çevresinde konuşulanları kulak kabartıp dinliyormuş gibi görünür. Ağlamalar bu dönemde de baskın iletişim kaynağıdır. Ancak ağlamalar ilgilenen kişi tarafından daha anlamlı hale gelmiştir.
Bebeğin ağlama tonundan temel bakım veren ihtiyacının ne olduğunu anlar. 3. ay itibariyle konuşan kişiyi gözleriyle takip eder. Mimiklerini izler, gözlemler. Sosyal gülümsemelere gıgıldamalar da eşlik etmeye başlar. Bebeğin ağız kasları gelişmeye devam eder. Bu gelişim sürecinde bebeğin çıkardığı sesler refleksiftir. Bebek ses çıkardıkça mutlu olur.
4.ay itibariyle bebeğin çıkardığı sesler artar. Sosyal gülümseme artar. Başkalarının mimiklerine tepki vermeye başlarlar. Kızgın, üzgün yüz ifadelerini anlar, ses tonlarındaki duygu geçişlerini de anlayabilir. Bu farklılıklara ağlayarak tepki verir. Dili kıvırma, yuvarlama becerileri gelişmiştir. 5 ay dolaylarında adına tepki vermeye başlar.
Çocuklarda Dil Gelişimi 6 Aydan Sonra Daha Anlamlı Hale Geliyor
6 ay itibariyle bebeklerde ma-ma, de-de, ba-ba gibi tekrar eden hecelemeler başlar. Çocuk çıkardığı bu seslere verilen olumlu tepkilerle motive olur. Sesli neşeli çığlıklar atma, konuşulanları dikkatle dinleme, gülerek tepki verme bu dönemde başlar. Kendisiyle iletişime girildiğinde mutlu olurken, ilgisiz kaldığında çıkardığı seslerle tepki gösterir. 7-8 ay dolaylarında ce-ee gibi basit oyunlar ilgisini çekmeye başlar.
Çocuklarda dil gelişimi bu dönemde özellikle aile tarafından daha kolay fark edilir hale gelir. İç geçirmeler, mırıldanmalar, tekrar eden basit hecemeler artış gösterir. İsmi söylendiğinde faaliyetini durdurup dikkat kesilmeye başlar. 9 ay itibariyle “Hayır” ın olumsuzluğunu anlamaya başlar. Kendi kendine konuşuyormuş gibi mırıldanmaları artar. Bakışları, çıkardığı sesler ve mimikleriyle yanındakileri konuşmaya davet ediyormuşçasına davranır.
9 aydan sonra bebek iyiden iyiye konuşmaya hazırlık yapmaya başlar. Basit komutları anlar. Örneğin; elindeki nesneleri istendiğinde verebilir. Basit kelimeleri söyleyebilir. “Kedi, meme” gibi. Heceleme gibi çıksa da sesler rastgele değil anlamlı söylemlere dönüşür. Gözleriyle veya başıyla sorulan nesneleri, kişileri gösterebilir. 1 yaş dolaylarında artık kelimeler belirginleşmeye ve sayıca artmaya başlar.
12-18 ay aralığında bebek 50-70 arası kelimeyi anlayabilir hale gelir. 3-20 kadar kelimeyi de kullanabilir hale gelir. Çocuklarda dil gelişiminin seyrine göre kullanılan kelime miktarı farklılık gösterebilmektedir. Bu dönemde iki kelimelik basit cümle kurulumları görülebilir. Her ay düzenli olarak 3-5 kelime kazanımı olur. Çocuk sıklıkla duyduğu kelimeleri daha kolay öğrenir ve tekrar eder.
Her hafta yeni kelimeleri fark etmeye ve anlamaya başlar. Yeni meyveler, sebzeler, eşyalar, renkler isimler gibi. Konuşmaya ilgi oldukça yüksektir; göstererek veya eline alarak nesnelerin ismini öğrenmeye çalışabilir. Bu dönemde çocuğun kelime hazinesinin gelişimine katkıda bulunmak için sorma çabaları desteklenmelidir.
2 Yaş İtibariyle Sosyal Becerilerle Birlikte Dil Gelişimi Hız Kazanıyor
2 kelimeli cümlelere yeni bir kelime daha ekleyerek 3 kelimeli cümleler kurmayı öğrenir. Mimikleri ve ses tonuyla kelimelerinin anlamını güçlendirir. Çevredeki sesleri, hayvan seslerini taklit etmeye başlar. Kelime dağarcığı gelişir. Daha uzun cümleleri anlayabilir ve tepki verebilir hale gelir. Kişi zamirlerini, kelimelere gelen aitlik eklerini anlayabilir. Akrabalık ilişkilerini fark eder, teyze, hala, amca gibi akrabalık derecesini belirleyen kelimeleri kullanır.
Vücut parçalarını tanımaya ve göstermeye başlar. Kaşların nerede, kirpiklerin nerede gibi. 2 yaşında bir çocuğun kelime dağarcığı 300 kelimeye ulaşmıştır. 3 yaşına geldiğinde ise çocuklarda dil gelişimi artacak ve çocuğun anlayabildiği kelime sayısı 900’e ulaşacaktır. Cümlelerinde yer verebildiği kelime sayısı ise 500 kadardır.
Cümleleri uzamaya başlar. Espiri yapar, kendisine yapılan şakaları anlayabilir. Mübalağa niteliğinde olayları abartarak anlatabilir. Cümlelerine sıfat, zamir ekleyebilir hale gelir. Zamanları, yer yön belirten kelimeleri daha doğru kullanmaya başlar. Tekil çoğul, küçük büyük ayrımına varmaya başlar.
3-6 Yaş Dolaylarında Konuşma Dil Bilgisi Kurallarına Uygun Hale Geliyor
Bu dönemde çocuk daha kurallı ve doğru telaffuzla konuşmaya başlıyor. Cümledeki düzen, sıralama yerli yerini alıyor. Zaman, mekan kullanımı artıyor. Hata yaptıklarında kendilerini hızla düzeltiyor veya hata yapanın hatasını fark ediyorlar. Kelimeleri hatalı kullanarak şaka yapıyor. 4-5 yaş dolaylarında çocuklarda dil gelişimi yetişkin düzeye yaklaşıyor. Bu dönemde çocuğun konuşması bir yetişkinin konuşmasına yakın hale geliyor.
Cümleler daha uzun ve kompleks hale geliyor. Kendi soru cümlelerini türetebiliyorlar. Fikir üretebiliyor, alternatif çözüm önerileri geliştirebiliyorlar. Hikaye yaratma, masal anlatma artış gösteriyor. Gün boyu neler yaptıklarını detaylarıyla, zaman ve mekana uygun şekilde anlatabiliyorlar. 6 yaş dolaylarında bir çocuğun kelime hazinesi yaklaşık 2000 kelimedir. Konuşma süresi, cümledeki kelime sayısı ve tüm bunlara ek olarak dinleme süresi de artmıştır.
Çocuklarda Dil Gelişimini Desteklemek için Ebeveynler Neler Yapabilir?
Çocuklarda dil becerileri yetiştirilme koşullarına, sosyal çevreye ve çocuğun kendi gelişim hızına göre farklılaşabilmektedir. Her çocuğun gelişim hızı ve şekli kendine özgü olsa da dışarıdan desteklenerek geliştirilebilmektedir. Bu noktada da aileye, sosyal çevreye ve varsa okul öncesi eğitmenlere sorumluluklar düşmektedir. Çocuğun dil kazanımının desteklenmesi kadar doğru dil kazanımının sağlanmasına da önem verilmelidir.
Göz Teması Kurarak Konuşun
Sağlıklı iletişim kurmanın en önemli etkenlerinden biri iletişim kurduğunuz kişiyle göz kontağınızı sürdürmenizdir. Çocuğun sizi anlaması, dinlemesi ve kendisini de iletişime değer görmesi için göz kontağı kurmak önemlidir. Mümkünse iletişim sırasında çocuğunuzun seviyesine eğilmeniz, göz kontağı kurmanız önerilir. Böylece çocuk sizinle doğrudan iletişim kurabilir hale gelir.
İletişim sırasında beden dilinizi, mimiklerinizi ve ses tonunuzu kullanmanız da çocuklarda dil gelişimini destekler.
Televizyon, Tablet Gibi Dijital Kaynakları İlk 2 Yıl Kullanmayın
Öğrenme sürecini hızlandırmak, keyifli zaman geçirmelerini sağlamak ve oyalamak için çocuklara ekran kullandırmak oldukça yaygındır. Oysa çocukların dil gelişimi kadar zihinsel gelişimine de önem verilmelidir. İlk iki hatta 3 yıl dijital ekran kullanımı çocuklar için uygun değildir. 2 yaş itibariyle çocuğa dijital içerikler verilecekse mutlaka süresi kısıtlı tutulmalı ve ebeveyn takibinde verilmelidir.
Dijital çağın içerisine doğan bebeklerde dijital kaynak kullanımını kısıtlamak pek çok ebeveyne doğru gelmemektedir. Ancak tablet, telefon, televizyon kullanım süresinin kontrolsüz ve uzun olması çocuklarda sorunlara neden olmaktadır. Odaklanma ve dikkati sürdürme sorunları, öğrenme güçlüğü görülebilmekte, çocuklarda huzursuzluk, agresyon, hiperaktivite açığa çıkabilmektedir. Ayrıca çocuklar ekran karşısında tek taraflı iletişime maruz kalır. Dolayısıyla çocuklarda dil gelişimi ve iletişim kontrolsüz ekran kullanımı sonucu zayıflar.
Çocuğun izlediği içerikler denetlenmediğinde korkma, kaygılanma, travmatize olma ihtimalleri oluşabilmektedir. Uyku, yeme bozuklukları, görme sorunları da uzun süreli kullanımlarda oluşabilmektedir. Ayrıca çocuğun koşup, zıplayarak, gerçek oyuncaklarla oynayarak geliştireceği ince ve kaba motor becerilerinde gecikmeler olabilmektedir.
Çocuklarda Dil Gelişimini Desteklemek için Merak Uyandırın, Konuşmaya Gönüllendirin
Çocuklar özellikle 1 yaş itibariyle çevrelerinde gördükleri her şeyi sormaya başlar. Önce göstererek, ellerine alarak daha sonra ise “bu ne” diye sorarak öğrenmeye çalışırlar. Böylece kelime hazineleri gelişir. Kimi zamansa sınırlı kelime dağarcıklarıyla ihtiyaçlarını anlatmaya çalışırlar. Örneğin; “bu, bu” diyen bir çocuk su istiyor olabilir.
Çoğunlukla aileler çocuklarına iyilik ettiklerini düşünerek daha çocuk istemeden ihtiyaçlarını karşılarlar. Bu diyen çocuğa hemen su getirilir. Bu da çocuğun suya “bu” demeye devam etmesini pekiştirir.
Çocuğa hem telaffuzunu düzeltmek hem de kelime dağarcığını geliştirmek için doğru kelimenin geçtiği sorular sorulmalıdır. “Susadın mı? Sana su mu getirmemi istiyorsun?” gibi. “O bir kitap. Kırmızı bir kitap. Bu kitabı sana okumamı ister misin?” gibi. Dolayısıyla çocuklarda dil gelişiminin desteklenebilmesi için ebeveynin merak uyandıran ve konuşmaya gönüllendiren rolde olması gerekir.
Çocuklar öğrenme sürecinde heyecanla size üst üste sorular sorabilir. Aynı soruyu tekrar tekrar yöneltebilir. Bu kimi zaman ebeveyn için zorlayıcı olabilir. Burada çocuğun hevesi kırılmamalıdır. Eğer ebeveynin müsaitliği yoksa çocuğun seviyesine inilerek, fiziksel yakınlık göstererek ebeveynin müsait olacağı zamanla ilgili çocuğa bilgi verilmelidir. Söz verilen zamanda çocuğun sorularına zaman ayırılmalı, heyecanı kırılmamalıdır.
Ona Kitap Okuyun, Masal Anlatın, Birlikte Şarkı Söyleyin
Çocuğun yaşına uygun, resimli kitapları çocuğunda resimlerini görebileceği şekilde okuyabilirsiniz. Küçük yaşlarda az ve büyük yazıların olduğu, bol resimli kitaplar tercih edilir. Yaş büyüdükçe yazı boyutu küçülür kelime sayısı artar, görseller detaylı hale gelir. Çocuğun da eklemeler yapacağı masallar anlatmak, beraber şarkı söylemek de dil gelişimini desteklemektedir.
Çocuklarda Dil Gelişimi Gerilikleri İhmal Edilmemelidir
Fizyolojik, biyolojik, zihinsel, çevresel veya psikolojik nedenlerle çocukların dil gelişim seyri olumsuz etkilenebilir. Travmatik deneyimler, uyaran eksikliği, zeka geriliği, işitme kaybı ve benzeri sorunlar konuşmanın gecikmesine neden olabilir. Kimi zamansa kazanılan becerilerde gerilemeler görülebilir. Bu gerilemeler yine travmalar sonucunda gelişebilir. Ebeveyn kaybı, kardeş kıskançlığı, sevilen birinin yokluğu, çevresel değişiklikler bu gerilemeleri tetikleyebilir.
Çocuklarda dil gelişimi erken çocukluk dönemi itibariyle önemsenmelidir. Çocuğun bulunduğu ay/yaş aralığına göre gelişimi takip edilmelidir. 2 yaş itibariyle ailenin dil gelişimi konusundaki farkındalığı artmalıdır. 2,5 – 3 yaş dolaylarında çocuğun dil gelişimi akranlarıyla paralellik göstermiyorsa, yukarıda bahsettiğimiz gelişim belirtileri görülmüyorsa uzmandan destek alınmalıdır.