Oyun ve oyuncak seçimi yaparken bilişsel, fiziksel, duygusal ve sosyal gelişime katkı sağlayacak alternatifler değerlendirilmelidir. Oyun çocuğun dili, duygularını, düşüncelerini, başa çıkamadığı çatışmalarını ifade etme biçimidir. Oyun çocuk için hem eğlence hem öğrenme, sosyalleşme ve gelişme aracıdır. Oyun sayesinde çocuk rahatlar, enerjisini atar, kendini, ilgi ve becerilerini keşfeder. Dolayısıyla çocuğun dünyasında oyun, son derece önemli ve büyük bir yer tutar.
Oyunun bu önemi çocukla iletişim içerisinde olan aile bireyleri, diğer yetişkinler ve öğretmenler için de geçerlidir. Oyun oynamayı ve oyun içerisindeki mesajları okumayı bilen yetişkinler çocukla daha kolay iletişim kurabilir. Aynı şekilde yetişkinler oyun aracılığıyla çocuğun duygu, düşünce, ihtiyaçlarını okuyabilirler. Aileler çocuğun akademik başarısına, kariyerine, hayat standartlarına etki edecek kadar önemli olan ilgi ve becerilerini oyunla keşfedebilirler.
Çocuğun iç dünyasını keşfedebilmek, hayal gücünü, ilgilerini ve becerilerini desteklemek için oyun seçimine önem verilmelidir. Çocuklarda oyun kadar oyuncak seçimi de oldukça önemlidir. Oyun çocuğun diliyse, oyuncaklarda çocuğun dili kullanış biçimidir. Oyuncaklar çocuğun somut olarak bağ kurduğu, değer atfettiği, arkadaşlık geliştirdiği nesnelerdir. Bu önemi fark eden aileler çocukları için hem sağlıklı hem de gelişimi destekleyecek oyuncaklar seçmeye özen gösterir.
Ancak oyuncaklar yaşa, cinsiyete, kaliteye ve bütçeye göre oldukça çeşitlidir. Bu çeşitlilik içerisinde ailenin çocuğun ilgisine, becerisine, yaşına uygun oyuncağı bulması kolay değildir. Deneme yanılma yoluyla seçim yapmak çocuğun hiç ilgilenmediği sayısız oyuncağın eve getirilmesine neden olmaktadır. Bu da oyun ve oyuncak seçimi yaparken dikkate alınması gereken faktörleri daha önemli hale getirmektedir.
Çocuk Psikolojisinde Oyun ve Oyuncağın Önemi yazımızdan da faydalanabilirsiniz.
Yaşa Göre Oyun ve Oyuncak Seçimi Yapmak
Oyun ve oyuncak seçimi yaparken mutlaka seçenekler çocuğun yaşına uygun olacak şekilde belirlenmelidir. Çocuğun yaşının gerisinde kalan oyun ve/veya oyuncaklar çocuğun çabuk sıkılmasına, ilgi göstermemesine neden olur.
Yaşının ilerisinde oyun ve oyuncaklarla oynatılan çocukda ise başarısızlık, yetersizlik duyguları gelişir. Becerememe, üstesinden gelememe, zorlanma duygusu çocuğun performans kaygısı geliştirmesine, özgüven eksikliğine neden olur. Bu nedenle seçim yaparken oyun ve oyuncağın yaşa uygunluğu dikkate alınmalıdır.
İlk 6 Ayda Oyun ve Oyuncak Seçimi
Doğumdan sonra çocuğun ilk oyunu da oyuncağı da annesidir. Annenin yüzü, kokusu, mimikleri, sesi, dokunuşu çocuğun oyunu ve oyuncağıdır. Anneyi emmek, annenin sıcaklığını hissetmek, annenin sesini duymak bebeğe haz verir. Dolayısıyla bir çocuk oyunda ne kadar eğlenir ve oyuncaklarıyla ne kadar mutlu olursa bebek de bu mutluluğu anneyle olan bağında hisseder.
Bebek çevresindeki diğerlerini fark etmeye başladığında oyun ve oyuncak çeşitliliği de artmaya başlar. Diğerlerinin sesi, mimikleri, çocukla kurulan etkileşimler oyun haline gelir. Bebeğin diğer kişileri tanımaya başlaması, onların oyun çağrılarına gülerek, ses çıkararak yanıt vermesi onun oyunlarıdır. Aynı zamanda kendi bedeni, elleri, ayakları, parmakları da onun oyuncağıdır.
Her fırsatta ellerini ağzına sokan, ayaklarını yakalayan bebek hem bedenini keşfeder hem de eğlenir. Diş etlerini kaşımak ve nesneleri keşfetmek için bebek eline geçen her şeyi ağzına sokmaya başlar. Böylece eliyle kavrayıp, ağzına götürebildiği her şey onun oyuncağı ve oyunudur. Bu dönemde el göz koordinasyonu ve denge gelişmemiştir. Bebek ağzının yolunu bulmaya çalışırken elindekini başına, burnuna çarpabilir, elinden düşürebilir.
Bebek hızlı ve sertçe elindekiyle kendine bilinçsizce zarar verebilir. Bu nedenle bu dönemde oyun ve oyuncak seçimi yaparken çocuğun zarar görmeyeceği oyuncaklar seçilmelidir. Yumuşak, sivri köşeleri olmayan oyuncaklar seçilmelidir. Ağzıyla deneyimlediği için yutmayacağı, kırılmayacak veya dökülmeyecek oyuncaklar tercih edilmelidir. Yine ağzına soktuğu için sağlık açısından da güvenilir, kaliteli oyuncaklar seçilmelidir.
Kullanılan materyal ve ürün içeriği çocuğun ilk 6 ayında tüm diğer dönemlere göre çok daha önemlidir. Sesli, hışırtılı oyuncaklar da bu dönemde bebeklerin ilgisini çekmektedir. Hışırtılı oyuncaklar, çıngıraklar, diş eti kaşıyıcılar, pelüş oyuncaklar, yumuşak bloklar, bez kitaplar, müzikli oyuncaklar tercih edilebilir.
İlk 3 aydan sonra bebekler oldukça hareketli hale gelebilmektedir. Dönmeye, sürünmeye başlayabilirler. Bu da çocuğun yatak, koltuk gibi yüksek yerlerde bırakılmasını tehlikeli hale getirir. Bebek bu nedenle çoğunlukla yerde oynatılır. Yumuşak, soğuk geçirmeyecek ve çocuğun eğlenmesini destekleyecek şekilde oyun matları kullanılabilir. Çocuğun hareket alanını sınırlandırmak ve ev içerisinde kontrolsüz hareket etmesini önlemek için oyun çitleri kullanılabilir.
6-12 Ayda Oyun ve Oyuncak Seçimi
6 ay itibariyle bebekler ek gıdaya başlamaktadır. Ek gıda döneminde çocuk için kaşıklar, tabaklar, besinler de ilgi çekici hale gelmektedir. Özellikle diş etlerinin de kaşınıyor olması yumuşak uçlu kaşıkların ve diş eti kaşıma aparatlarının önemini artırmaktadır. Yine 6. Ayda bebekler destekli oturmaya başlamaktadır. Oturabilen bebeğin çevresini görmesi daha kolay hale gelmektedir.
Mama sandalyesinde hem ilgisini çekecek hem de eğlenmesini sağlayacak renkli ve sesli oyuncaklar kullanılabilir. Aktivite masaları ilgisini çekebilir. Artık destekli oturabildiği için toplar, atıp, tutabileceği yumuşak oyuncaklar ilgisini çekebilir. Oyun halıları kullanılabilir. Emeklemeyi teşvik edecek hareket eden, peşinden sürünmeye çalışacağı oyuncaklar tercih edilebilir. Tutunup kalkması, adımlaması için yürüme arkadaşı alınabilir.
Sürünmeyi, emeklemeyi, yürümeyi özendirecek oyun ve oyuncak seçimi yapmak çocuğun gelişimini destekleyecektir. Uyku arkadaşı, dönence gibi uykuya geçişi destekleyecek oyuncaklar da kullanılabilir.
6 Ay İtibariyle Oyun ve Oyuncak Seçimi Dışında Güvenlik Önlemlerine de Önem Vermek Gerekir
Oyun çitleri bu dönemde daha da önemli hale gelmektedir. Çevresini keşfetmek isteyen ve artık çok daha mobil olan bebekler merdiven çıkmaya, çekmeceleri açmaya başlayacaktır. Pirizlere parmaklarını sokmaya çalışabilirler. Kapılar, sivri kenarlı mobilyalar ve hareketli eşyalar da bu dönemde çocuklar için tehlikelidir. Bu nedenle bebekler hareketlendiğinde mutlaka güvenlik önlemleri alınmaya başlanmalıdır. Çekmecelere güvenlik kilitleri, pirizlere güvenlik anahtarları takılmalıdır.
Sivri uçlu mobilyalara koruyucu kenarlıklar takılmalıdır. Kapılara ve ağır çekmecelere stoperler konulabilir. Kapı önlerine kapı ağırlıkları konulabilir. Düşme, devrilme riski olan eşyalar sabitlenmelidir. Merdivenler varsa başına ve sonuna çocuklar için güvenlik kapıları konulmalıdır. Çocukların erişebileceği yüksekliklerde ve çekmecelerde yanıcı, yakıcı, yaralayıcı malzemeler, araç- gereçler bırakılmamalıdır. Deterjanlar, kimyasallar ve ilaçlar çocukların erişemeyeceği yerlere kaldırılmalıdır.
1-3 Yaş Oyun ve Oyuncak Seçimi
1 yaş itibariyle artık yürümeye, desteksiz hareket etmeye başlayan çocuğun dünyasına bir de dil becerisi eklenir. Bu dönemde çocuklar ilk kelimelerini söylemeye başlar ve git gide dil becerileri gelişir. Bu nedenle kelime hazinelerini geliştirebilecekleri her türlü oyun ve oyuncak onlar için eğlencelidir. Evdeki nesneleri tanıtmak, isimlerini söylemek, bu ne diye sormak onun için bir oyundur. Hem öğrenir hem de eğlenirler.
1 yaş dolaylarında nesnelerin, hayvanların, eşyaların, yiyeceklerin olduğu tanıtıcı kartlar, kitaplar ilgilerini çeker. İlgi alanlarına hitap eden hikaye kitapları, basit yapbozlar, ahşap bloklar, kuleler, renkleri öğrenebilecekleri oyuncaklar da ilgilerini çeker. Ses çıkarabilecekleri oyuncaklar, tuşlu oyuncaklar, yıkanabilir boya kalemleri ve kağıtlar ilgilerini çeker. 2 yaş itibariyle çocuğun oyunları daha detaylı hale gelir. Bu dönemde taklit becerisi de gelişir.
Artık çocuk oyunlarında aile bireylerinin, bildikleri mesleklerin rollerine girebilirler. Doktor, veteriner, öğretmen, kasiyer, kuaför, hasta, anne, baba, çocuk olabilirler. Hayvan seslerini, hayvan rollerini taklit edebilirler. Hikaye kitapları, zıt kavram kartları, aktivite kitapları, yapbozlar, kutu oyunları ilgilerini çeker. Hala oyunları benmerkezcidir. Kurallı oyun oynamazlar, oyun kurucu ve baş rol kendileridir. Fiziksel güçleri ve hareket kabiliyetleri artmıştır.
Hoplama, zıplama oyunları, kaydıraktan kayma, tırmanma, salıncak, yakalamaç, saklanbaç gibi oyunlarla eğlenirler. Boyalar, su – kum oyunları ilgilerini çeker. İnce motor becerilerini geliştirebilecekleri oyun ve oyuncaklarla hem eğlenir hem de gelişirler. Oyun hamurları, sticker kitapları, renkli kalemler, parmak boya, sulu boya keyifli seçeneklerdir. Düğmeler ilgilerini çeker, kendi giysilerini iliklemek veya sökmek isteyebilir, bunu sık sık denerler.
Kıyafetlerini giyip çıkarma, kılıktan kılığa girmek isteyebilir, bunu yaparken çokça eğlenirler. Büyükten küçüğe sıralayabilecekleri oyuncakları da severler. Tamir seti, doktor seti gibi mesleki oyuncaklar, mutfak eşyaları, kuklalar, bebekler, oyun evleri tercih edilebilir.
3-6 Yaş Oyun ve Oyuncak Seçimi
3 yaş itibariyle çoğunlukla çocuk okul öncesi eğitimi almaya başlamakta, oyun gruplarına dahil olmaktadır. Bu dönem çocuk için oyun ve oyuncak seçimi hala çok önemlidir. Yapılan seçimler çocuğun hayal gücünü ve yaratıcılığını destekleyecek nitelikte olmalıdır. Bu nedenle tam donanımlı oyuncaklar yerine çocuğun geliştirebileceği, şekil verebileceği veya dönüştürebileceği oyuncaklar seçilmelidir.
Çocuk bu dönemde diğerleriyle oyun oynamaya başlar. Paylaşmayı, sırasını beklemeyi, kurallara uymayı öğrenir. Oynanan oyunlar bu nedenle paylaşmayı, empati kurmayı, sıra beklemeyi, kurallara uyum göstermeyi öğretecek kapsamda olmalıdır. Ayrıca çocuğun ince-kaba motor becerilerini, denge ve koordinasyon becerilerini destekleyecek oyun ve oyuncak seçimi yapılmalıdır. Dil gelişimini destekleyecek oyunlara, kitaplara da önem verilmelidir.
Bilişsel gelişimi destekleyecek yaşa uygun aktivite kitapları, zeka oyunları oynanabilir. Eşleştirme, farklılıkları bulma gibi oyunlar oynanabilir. 3 yaş itibariyle çocuklar sivri uçlu olmayan, çocuk kilidi bulunan okul öncesi makaslarını kullanmaya başlayabilir. Kesme, koparma, yapıştırma oyunları oynayabilirler. Hamurlar, boyalar, el işi kağıtları, ponponlar ve benzeri bu dönemde ilgi çekici hale gelmektedir.
Oyun ve oyuncak seçimi yaparken mutlaka çocuğun yaşına uygun olup olmadığı değerlendirilmelidir. Doğru oyun ve oyuncak çocuğun yaşına uygundur, güvenlik ve sağlık açısından zararsızdır, gelişimini destekler. Zararlı oyun ve oyuncak ise çocuğun yaşının ilerisinde veya gerisinde olan, sağlığı tehdit eden, gelişime katkısı olmayan seçeneklerdir.
Oyun oynarken çocuğu gözlemlemek oynanan oyunun uygunluğunu değerlendirmek için gereklidir. Oyuncak seçimi yaparken de mutlaka oyuncak kutularında yer alan yaş aralıkları dikkate alınmalıdır.
Oyun ve Oyuncak Seçimi Yaparken Aileler Bunlara da Dikkat Etmeli
Çocuğun dünyasında pek çok davranış oyun, pek çok nesne oyuncak niteliği taşıyabilir. Sizin bir sözünüz veya müdahaleniz çocuğun oyununu ve/veya oyuncağını bozabilir. Çocuğun oyun alanında onun izni olmaksızın oyuncakların yeri değiştirilmemelidir. Sizin yerde öylece duruyor sandığınız bir oyuncak onun oyununda kritik bir öneme sahip olabilir. Bu nedenle mümkünse evde çocuğun oyun oynayabileceği ayrı bir oda veya köşe düzenlenmelidir.
Oyuncaklar toplanacaksa bu çocuğun izni alınıp yapılmalı veya oyuncaklar onunla birlikte toplanmalıdır. Çocuk çevresindeki nesneleri farklı anlam ve işlevlerde kullanabilir. Bir muz telefon olabilir, bir araba ütüye dönüşebilir. Dolayısıyla çocuğun oyununda ebeveyn gerçeklik ilkesiyle düzeltme yapmamalı çocuğun dönüştürdüğü anlamlara saygı duymalıdır. Mantık hatalarını bulmaya çalışmak, çocuğun oyununu düzeltmek, çocuğun oyununa ona sorulmaksızın kurallar eklemek yanlış tutumlardır.
Çocuğa her ihtiyacına yönelik oyuncak satın almak da çocuğun seçim yapmakta zorlanmasına ve oyuncağın değerini fark etmesine engel olmaktadır. Çocuğa oyuncak alırken farklı şekillerde kullanabileceği, uzun süre oynayabileceği oyuncaklar alınmalıdır. Kafa karışıklığı yaratmamak çin çocuğun yaşının gerisinde veya ilerisinde olan oyuncaklar oyun alanından kaldırılmalıdır.
Çocuğun oynadığı her oyunun öğretici olması hedeflenmemelidir. Öncelikli hedef çocuğun oyundan keyif alması olmalıdır. Aile çocukla oyun oynuyorsa oynanan oyunun niteliğinden çok birlikte geçirilen zamandan keyif almaya odaklanılmalıdır.
Çocuk oyun ve oyuncak seçimi yaparken kendisine sunulan iki, üç seçenek arasından kendi seçimini yapmaya teşvik edilmelidir. Böylece karar alma mekanizması da geliştirilmiş olacaktır. Ayrıca her oyun sonrasında oyuncaklarını toplamaya da özendirilmeli ve bu konuda sorumluluk alması desteklenmelidir.
